Chế độ dinh dưỡng cho bệnh nhân xơ gan (mức độ nặng của bệnh gan mãn tính) là cực kỳ quan trọng, vì suy dinh dưỡng và thiếu hụt protein là biến chứng phổ biến và nguy hiểm, có thể xảy ra ở 60-90% bệnh nhân xơ gan.
Mục tiêu dinh dưỡng là cung cấp đủ năng lượng và đạm để ngăn ngừa dị hóa protein, suy giảm khối cơ (sarcopenia), và giảm nguy cơ mắc các biến chứng nghiêm trọng như bệnh não gan, nhiễm trùng và cổ trướng.
Dưới đây là chế độ dinh dưỡng toàn diện và chuyên sâu dành cho bệnh nhân xơ gan, dựa trên các khuyến nghị từ chuyên gia:
I. Quản Lý Năng Lượng và Tần Suất Bữa Ăn
1. Nhu cầu Năng lượng:
• Năng lượng tổng cộng cung cấp cho bệnh nhân xơ gan thường phải cao.
• Năng lượng tối ưu khuyến cáo là khoảng 35 kcal/kg/ngày.
• Đối với bệnh nhân xơ gan bị suy dinh dưỡng, nhu cầu năng lượng có thể tăng lên 35 đến 40 kcal/kg/ngày.
• Chỉ những bệnh nhân xơ gan béo phì mới cần giảm năng lượng tổng thể xuống khoảng 25–30 kcal/kg/ngày.
2. Tần suất Bữa ăn (Ăn nhiều bữa nhỏ):
• Người bệnh xơ gan nên ăn 4 đến 5 lần một ngày, bao gồm ba bữa chính và một đến hai bữa phụ.
• Việc ăn nhiều bữa nhỏ nhằm giảm thời gian nhịn ăn giữa các bữa, giúp tránh tình trạng dị hóa đạm (protein catabolism) và hạ đường huyết, đặc biệt quan trọng đối với người xơ gan.
3. Bữa ăn Tối Muộn:
• Cần bổ sung một bữa ăn nhẹ vào buổi tối muộn (trước khi đi ngủ). Bữa ăn này giúp cải thiện tình trạng protein và ngăn ngừa tình trạng gan chuyển hóa năng lượng theo hướng tiêu hủy protein khi nhịn đói kéo dài qua đêm.
• Bữa ăn tối muộn thường là carbohydrate hoặc các chất đạm nhánh (BCAA).
II. Quản Lý Chất Đạm (Protein)
1. Không Hạn chế Đạm (Protein):
• Quan điểm cũ cho rằng cần hạn chế đạm ở bệnh nhân xơ gan, đặc biệt là khi có bệnh não gan (Hepatic Encephalopathy - HE), là hoàn toàn sai lầm. Hạn chế đạm sẽ dẫn đến suy dinh dưỡng, suy giảm khối cơ và thậm chí có thể gây ra nghịch lý là làm tăng nồng độ NH3 (chất gây bệnh não gan).
• Trừ trường hợp bệnh não gan nặng, không dung nạp protein và không đáp ứng với điều trị tối ưu, mới có thể tạm thời giảm đạm trong thời gian ngắn (24-48 giờ), sau đó phải quay lại chế độ ăn đủ đạm.
2. Nhu cầu Protein:
• Lượng protein khuyến cáo cho người xơ gan (kể cả xơ gan còn bù hay mất bù, có hoặc không có bệnh não gan) là 1.2 đến 1.5 gam/kg cân nặng/ngày.
3. Nguồn Protein Ưu tiên:
Khả năng dung nạp và hấp thu protein ở bệnh nhân xơ gan khác nhau. Các nguồn protein được khuyến cáo theo thứ tự dung nạp tốt nhất là:
• Chất đạm phân nhánh (BCAA): Loại đạm này rất tốt cho người xơ gan. Bệnh nhân xơ gan mãn tính, đặc biệt là xơ gan, có thể cân nhắc uống các loại sữa đặc biệt giàu BCAA.
• Đạm thực vật: Protein từ thực vật có khả năng hấp thu tốt thứ hai.
◦ Nên bổ sung đạm từ đậu hũ, đậu nành. Người ăn chay cần đảm bảo đủ hàm lượng protein thực vật.
• Sữa và sản phẩm từ sữa: Sữa và các sản phẩm từ sữa là nguồn đạm dễ hấp thu.
◦ Sữa chua (Yogurt) rất tốt vì vi khuẩn có lợi đã lên men, biến đổi chất béo và đường.
◦ Bệnh nhân vẫn có thể uống sữa tách béo (sữa gầy).
◦ Cần hạn chế sữa nguyên kem nếu có bệnh lý sỏi mật, vì chất béo có thể kích thích túi mật co thắt gây vàng da, vàng mắt.
• Trứng và Cá:
◦ Lòng trắng trứng rất tốt vì cung cấp đạm cần thiết.
◦ Nên ăn nhiều cá (cá thu, cá ngừ, cá biển) để cung cấp đạm.
◦ Nếu ăn trứng nguyên quả (lòng đỏ chứa nhiều cholesterol), cần giới hạn tối đa là hai quả một tuần nếu có bệnh gan mãn tính/gan nhiễm mỡ. Tuy nhiên, tổng lượng đạm vẫn phải đảm bảo.
• Thịt: Nên ăn thịt nạc (như thịt gà). Thịt bò và các loại thịt đỏ khác có thể khó hấp thu hơn.
III. Chất béo, Carbohydrate và Vi chất
1. Chất béo (Lipid):
• Người bệnh xơ gan vẫn cần ăn chất béo.
• Nên ưu tiên chất béo không no (chất béo từ thực vật) hoặc chất béo từ cá ("những con không có chân").
• Nên hạn chế chất béo động vật (mỡ heo, mỡ bò - "những con nhiều chân").
• Dầu dừa cần được hạn chế vì chứa nhiều chất béo bão hòa.
• Chỉ khi bệnh nhân bị đầy hơi, chướng bụng, vàng da quá nhiều (do thiếu mật hỗ trợ tiêu hóa chất béo) thì mới cần phải hạn chế chất béo.
2. Carbohydrate (Bột đường):
• Đối với bệnh nhân xơ gan có kèm gan nhiễm mỡ, việc hạn chế chất bột đường cũng cần thiết như hạn chế chất béo.
3. Vi chất và Vitamin:
• Bệnh nhân xơ gan thường bị thiếu vitamin và khoáng chất, đặc biệt là Vitamin nhóm B (nhất là B1, B12), axit folic, vitamin tan trong chất béo (A, D, E, K) và kẽm, do giảm hấp thu và thay đổi chuyển hóa. Cần bổ sung các vi chất này.
• Nên ăn nhiều rau xanh và trái cây.
• Đặc biệt, nếu đã bị xơ gan, nên ăn các loại rau có chất nhớt như rau mồng tơi hoặc rau dền.
• Uống cà phê nguyên chất (cà phê phin, không đường) có tác dụng tốt đối với bệnh gan mãn tính và có thể giúp giảm nguy cơ mỡ gan tấn công tế bào gan.
IV. Những Thực Phẩm và Chất Gây Hại Cần Kiêng Cữ
• Rượu bia: Phải được loại bỏ hoàn toàn và tránh xa tuyệt đối, dù là bệnh gan cấp tính hay mãn tính. 90% lượng cồn sẽ được chuyển hóa thành chất gây nhiễm mỡ trong gan.
• Gan động vật và nội tạng: Phải bỏ đi khái niệm sai lầm "ăn gì bổ nấy".
◦ Gan heo, gan bò, hay nội tạng chứa rất nhiều chất béo bão hòa và cholesterol.
◦ Gan động vật cũng chứa nhiều chất sắt (iron), mà người bệnh gan nặng thường đã tích tụ quá nhiều chất sắt, khiến nó trở thành độc chất cho gan.
• Muối (Natri):
◦ Nếu bệnh nhân xơ gan đã có triệu chứng phù nề hoặc cổ trướng (bụng bự), cần hạn chế ăn mặn nghiêm ngặt (lượng Natri tổng cộng có thể chỉ nên bằng lượng tự nhiên có trong thịt và rau củ).
◦ Nếu chưa phù, chưa cổ trướng, vẫn nên tập giảm khẩu vị mặn, nhưng không cần hạn chế tuyệt đối vì ăn nhạt quá sẽ làm bệnh nhân mất cảm giác ngon miệng và ăn không đủ.
Tóm lại: Chế độ dinh dưỡng cho bệnh nhân xơ gan phải tập trung vào việc tăng cường protein chất lượng cao (đặc biệt là BCAA, đạm thực vật, sữa, trứng), đảm bảo đủ năng lượng (35 kcal/kg/ngày), và chia làm nhiều bữa nhỏ (kể cả bữa ăn nhẹ tối muộn) để chống suy dinh dưỡng
CẦN GHI NHỚ
1. Không Hạn chế Đạm (Protein): Không được hạn chế protein ở bệnh nhân xơ gan, ngay cả khi có bệnh não gan nhẹ hoặc vừa, vì việc hạn chế đạm sẽ làm tăng dị hóa protein (tiêu hủy cơ) và thậm chí có thể gây ra nghịch lý là làm tăng nồng độ NH3.
2. Đảm bảo Đạm Chất lượng cao: Lượng protein khuyến cáo hàng ngày là 1.2 đến 1.5 gam/kg cân nặng/ngày. Nguồn đạm dễ dung nạp nhất bao gồm đạm phân nhánh (BCAA), protein thực vật (đậu hũ, đậu nành), và sữa/sản phẩm từ sữa.
3. Lòng trắng Trứng và Sữa chua: Lòng trắng trứng rất tốt cho người xơ gan vì cung cấp đạm cần thiết. Sữa chua (yogurt) nên được tiêu thụ vì nó giúp hồi phục hệ vi sinh đường ruột do chất đường và chất béo đã được lên men.
4. Tăng Tần suất Bữa ăn: Bệnh nhân xơ gan nên ăn 4 đến 5 lần một ngày (ba bữa chính và 1–2 bữa phụ) để tránh thời gian nhịn ăn kéo dài.
5. Bữa ăn Tối Muộn: Cần bổ sung một bữa ăn nhẹ vào buổi tối muộn (trước khi đi ngủ) để tránh tình trạng dị hóa protein xảy ra khi nhịn đói qua đêm, từ đó cải thiện cân bằng nitrogen.
6. Đảm bảo Năng lượng Cao: Nhu cầu năng lượng tối ưu khuyến cáo là khoảng 35 kcal/kg/ngày. Nếu bệnh nhân bị suy dinh dưỡng, có thể tăng lên 35–40 kcal/kg/ngày.
7. Kiêng Rượu bia và Độc tố: Rượu bia phải được loại bỏ hoàn toàn. 90% lượng cồn sẽ được chuyển hóa thành chất gây nhiễm mỡ trong gan.
8. Tránh Gan động vật và Khái niệm "Ăn gì bổ nấy": Cần bỏ đi quan điểm sai lầm "ăn gì bổ nấy". Người xơ gan không nên ăn gan động vật hoặc nội tạng vì chúng chứa nhiều chất béo bão hòa, cholesterol và chất sắt, chất sắt tích tụ nhiều sẽ trở thành độc chất cho gan.
9. Ưu tiên Chất béo Lành mạnh: Nên ăn chất béo không no từ thực vật (ngoại trừ dầu dừa, vì nó chứa nhiều chất béo bão hòa) hoặc chất béo từ cá.
10. Hạn chế Muối có điều kiện: Hạn chế ăn mặn (Natri) là cần thiết khi bệnh nhân đã có triệu chứng phù nề hoặc cổ trướng (bụng bự). Trong trường hợp đó, bệnh nhân gần như chỉ nên ăn lượng muối tự nhiên có trong thịt và rau củ.
Việc điều chỉnh chế độ dinh dưỡng này là cần thiết cho người bệnh gan mãn tính và thường phải được áp dụng lâu dài.
